Rosi Braidotti ile Söyleşi | Sarah Posman, Mart, 2012

Çeviren: Nalan Kurunç

Düzelti: Evren Yurttaş

İlk Yayınlanma Yeri: http://www.dunyaninyerlileri.com/soylesi-rosi-braidotti-ile-cagdas-feminizm-ve-amor-fati-uzerine/

*Sarah Posman’ın Rosi Braidotti ile Mart, 2012’de yaptığı söyleşi; Çağdaş Feminizm, Amor Fati, Beşeri Bilimler, Eleştirel Teori, Madde-gerçekçilik, Dionysosçu Zamançerçevesi/tertibi, Göçebe Tinsellik, Primatoloji, Bonobolar ve daha pek çok şey üzerine…

Sarah Posman: Metamorphosis: Towards a Materialist Theory of Becoming adlı kitabında “zaman bizden yana” diye yazmıştın. Hem toplumda hem de akademide tanıklık ettiğimiz mevcut eleştiri uğraklarının ışığında, düşük gelirli ülkelerde Kadın Çalışmalarına yeterince finans sağlanmamasının hâlâ üzerinde durulması gereken ivedi bir örnek olduğunu düşünüyor musun? Bilhassa, küresel ekonomik krize karşı yapılan ayaklanmaların –Avrupa çapındaki kentsel isyanların, akademiye bağlı İşgal hareketlerinin senin de savunduğun gibi görünüşe göre Dionysosca olmadığı şu zamanlarda …

Rosi Braidotti: “Zaman bizden yana” deyişi feminizmin hem entelektüel hem de kurumsal etkinliklerinden geliyor. Bana gelince, feminist teorinin dönüştürücü olduğunu düşünüyorum. Bununla kastetttiğim, sadece akademik çevrelerde değil toplumda da hayli gelişen alanlardan biri olan, öğrencilerimizin istihdamı için de büyük iş sahası yaratacak toplumsal cinsiyet ve toplumsal cinsiyetin anaakımlaşması tartışmaları. Toplumsal cinsiyetin anaakımlaştırılması eşitlikçi ve son derece önemli. Bütünüyle destekliyorum ne var ki toplumsal cinsiyetin anaakımlaştırılması kesin bir biçimde dönüştürücü değil. Dün gece, dünya kadınlar gününün akşamı televizyon seyrediyordum, büyük uluslararası yayın ağlarının hepsi kadının statüsüyle ilgili yayınlar yapıyordu. Al Jazeera’nin Arap dünyasındaki kadınlarla ve Hindistan’daki kadın girişimcilerle yaptığı müthiş söyleşi dizileri vardı. Kadınların gelişimine yönelik küresel hareket akıl almaz boyutta güçlü. Bu hareketin durdurulamayacağını görmemek için kronik depresyon geçiriyor olmanız gerekir, bir de hareket Batı dışında daha güçlü. Arap Baharı’nı düşünün. Bunun gibi kadınların öncülük ettiği çok sayıda örnek var. Son üç Nobel Barış Ödülü’nü kazanan kişiler Batılı olmayan kadınlardı. Bu çok güçlü bir işaret. Öyleyse, evet, zaman kesinlikle her zamankinden de çok bizden yana, bu da kadınların küresel gelişimiyle ilgili bir durum. Ancak, benim kuşağım için bu aynı zamanda tartışmaya açık bir konu.

Sıkça yapıldığı gibi Batıya ve eşitlik tartışmalarına -farklılık ya da eşitlik-, bugün adlandırdığımız şekliyle çeşitliliğe bakacak olursak gerek İşgâl hareketi olsun gerekse Alternatif Küreselleşme hareketi, biraz önce sözünü ettiğin politik hareketlerde çok fazla farklılık gösteren düşünce ya da radikal farklılıklar göremiyorum. Feminizme dair hiçbir şey göremiyorum. Solun daha solunun erilliğini görüyorum yani Solun her daim yaptığı şeyi; erkekler için liderlik pozisyonları yaratıyorlar, “siyasal” nosyonunu da tekelleştiriyorlar. Zižek, Badiou ve tüm büyük anti-feministler ile bugünün eleştirel teorisyenleri feminizmin entelektüel sermayesini bir çırpıda tümden kapı dışarı ediyorlar çünkü feminizm onların siyasal tanımlarına göre -siyasal teolojilerinden dolayı sadece kültürel, siyasal değil. O halde, Schmittçi düşünüşe göre bir dost ve düşmanınımız yoksa politikamız olamaz mı? Feminizmin barışçıl politikası siyasalı dıştalar mı? Teşekkürler, erkek kardeşlerim! Bu, yaklaşık otuz yıl öncesine, Troçkistlerle feministlerin 1962-63 yıllarındaki mücadelelerine kadar giden bir tartışma. Tam da bununla ilgili bir belgeselden bahsedebilirim, Troçkistler 1970’lerde Roma’nın varoşlarındaki bir parkta feminist bir gösteriye müdahale ediyorlar. Filmde Troçkistleri büyük zincirlerle ve demir çubuklarla görüyorsunuz, devrime yürüyorlar, yani meydan okuyarak, camları ve kafaları tekmeleyerek. Ardından ateş ederek insanları öldürmeye gidiyorlar. Buna karşılık feministler “benim adıma öldürme” diyen beyaz elleriyle parkta oturuyorlar ve Troçkistler tarafından saldırıya uğruyorlar. İtalyan siyasi tarihinin en önemli filmlerden biridir. Bana göre tüm İşgal hareketlerinde göstermemiz şart.

Kuşkusuz, tartışmalar sadece İtalyan feministlerle Troçkistler arasında yaşanmıyor. Aynı şeyi yirminci yüzyılın tedhişçi hareketlerinde de görebilirsiniz: Toni Negri ve Kızıl Tugayları düşünün.  Kızıl Tugaylar “git ve ateş et” diyorlardı fakat kadınlar reddediyordu. Bir de Margarethe von Trotta’nın Die bleierne Zeit filmi vardır, iki nişanlı kızkardeşten söz eder, biri feminist olur, diğeri terörist. Filmde siyaset için değillemenin gerekli olduğu, değilleme için de antoganizmanın gerekli olduğu noktasında kavga ettiklerini görürsünüz. Hatta şimdi Hardt ve Negri de şiddete ne tam evet ne de tam hayır diyorlar. O halde, siyasalı oluşturan şey nedir? Bu hâlâ sorulması gereken en mühim sorulardan biri. 1970’lerdeki kadın hareketinin ortaya çıkış nedeninin Solun, komünist parti içerisindeki erilliğin, Troçkizm eleştirisinin olduğu unutuluyor. Seksenlerde sağ-kanat politikanın aslında kadın haklarını massettiğini, Solun da bunu reddettiği bir noktaya geldiğini aklımızdan çıkarmamalıyız. Burada haritalandırılması gereken sıradışı bir tarihi ele alıyoruz. İleri kapitalizmin uyarlanma, dönüştürülme ve ilerleme yönündeki engin kapasitesi, aynı ilkelerle yol alan Sol ile keskin bir karşıtlık içinde, Sol evrilemiyor. Sol kanattakiler değişemiyorlar çünkü ne feminizmden alınacak dersleri ne sömürgecilik sonrasını ne de ırkçılık karşıtlığını içselleştiremiyorlar. Eleştirel teorinin günümüzdeki karşılığı beyaz adamların birbirlerine ölü beyaz adamlardan söz etmesi biçiminde. Badiou-Žižek ittifakını feminizm ve kültürel politikalar açısından katastrofik buluyorum. Bu düşünürler bile isteye anti-feministler, hatta zaman zaman da kadın düşmanılar.

Batılı feministler, bu hareketlerin revizyonist kripto-komünist maskülinizm gündemi ile toplumsal cinsiyetin anaakımlaşması gündemi arasında sıkışıp kalmış durumdalar, bu da dönüştürücü bir tutum değil. Bu bizim kültürümüze özgü. Bütünüyle farklı bir hikâyeye, farklı bir politik atmosfere sahip olacağınız Arap dünyasında ya da Çin’deki durumla aynı değil. İçinde bulunduğumuz ortamda daha genç neslin, eski kuşağın desteği ve sevgisiyle tam olarak ne olup bittiğine dair bir kartografi yaratması gerekiyor. Radikal hareketler olarak adlandırılan bu hareketlerin cinsel politikası nedir? Hem Utrecht’i İşgal Et’de hem de Amsterdam İşgal Et’de gördüğüm, kızları çorapları onarmaya ve kahve yapmaya zorlamaktı. Liderlik iyice yerleşmiş bir biçimde eril, siyaset de nostaljik. Tüm bunlardan bütünüyle hayalkırıklığına uğramış durumdayım. Yine de şuna gerçekten inanıyorum ki, tarih bizden yana. Hareket bir adım ileri, üç adım geriye gidiyor. Zamana ihtiyacımız var. Kimse ilerleme otobanı olacağını düşünmedi. Bize gereken döngülerle, serilerle, dizilerle ve tekrarlarla her milimetrede bir bizi geliştiren Dionysosçu bir zamançerçevesi/tertibi. Oysa sadece doğru kadınların doğru yerlerde olması –sadece bu bile dünyayı değiştirmeye yetebilir. Patolojik olarak iyimser kalıyorum ama umarım ki iyimserliğimin de bir dayanağı var. Siyasal dönüşümün doğası lineer değil, döngüseldir. Bize gereken düz çizgiler değil, döngüler.

SP Beşeri bilimler bugün hangi rolü oynayabiliyor ya da oynamalı?

RB İnsan Sonrası üzerine bir kitap yazdım [The Posthuman, Polity Press, 2013][1], içinde tümüyle beşeri bilimlerde çok iftihar ettiğim insan sonrasını sorunsallaştırdığım bir bölüm var. Öz-eleştirel bir notla başlıyor. Üniversiteye onu yeniden şekillendirmek için gitmiş bir kuşaktanım –enstitüye büyük yürüyüşler yapmıştık. Eğitim programı konusunda dönüştürücü bir rol oynayabileceğimiz düşünüyorduk. Sanırım oynuyoruz da. Hem bizzat toplumsal cinsiyet üzerine yaptığım çalışmalar hem de şimdi Beşeri Bilimler Merkezinin ana konusu, yeni düşünme biçimlerinin öncüsü konumunda. Fakat kimse beşeri bilimlerin, sistemin yani ileri kapitalizmin saldırısına uğrayacağını hiç düşünmemişti. Kendimizi son derece, dokunulmaz sandığımız bir düzenin parçası olarak görüyorduk. Üstelik Deleuze ve Guattari’nin ileri kapitalizmini okuyarak büyümüş olmama rağmen  ileri kapitalizmin nasıl bu kadar zalim olduğuna hep hayret etmişimdir. İleri kapitalizm her şeyi tüketecek, hatta yapması gerekirse insanlığı da tüketecek. Sanırım, beni en çok sarsan şeylerden biri de muhtemelen şu tikel durum; bir yandan küreselleşme, öte yandan devasa teknolojik gelişmeler sonucu beşeri bilimlerin batması.

Bu durumda Foucault’nun eski öğrencisi bunu nasıl karşılar? Ben insanın ölümüyle, hümanizmin sonuyla büyüdüm. Bir feminist ve bir kültürel teorisyen olarak dışsal bir pozisyonu savunabilirsiniz. İnsan sonrası kuramını savunan biri “hümanist kültürün benim için tek bir anlamı var o da ilgilenmediğim her şey, neden yitmekte oluşunun yasını tutmalıyım ki?” diyebilir.  Bununla beraber, hümanist kültürün sona erişine dair bir yas duygusu da var, çünkü Mary Wollstonecraft’dan Simone de Beauvoir’a kadar çok sayıda önemli feminist figür büyük hümanist filozoflardı:  Bu filozoflar kadın cinsi denilen şeyin evrenselliğine inanan kadınlardı. Evet, Cixous, Irigaray ve Deleuze’le yetiştim …  hepsi de Beauvoir’ı eleştiren kişiler. Dolayısıyla, burada hümanist kültürün sona ermesine özgü bir ikirciklik durum söz konusu ve politik olarak savunmasam da hakikaten yitip giden bir kültürün yasını tuttuğum anlar oluyor, bir şekilde doğal karşılıyorum: kendi enstitülerindeki büyük hümanistler, Leuven, Edinburgh, Utrecht, Bologna, insanlık ve beşeriyet üzerine kafa ütülüyorlar. Şöyle de diyebilirsiniz, “ah, bu insanmerkezci, Avrupamerkezci,” ama bu bizim dünyamızdı. Bu eleştiri gittiğinde yerini zihni bulanık bir evrenselciliğe bırakır, ardından da küreselleşmeye. Bu derin bir kriz.

Bana göre, bu krize bir son vermek için önce onu anlamlandırmamıza yarayacak sahip olduğumuz en iyi analitik araçların üniversiteler tarafından reddedilmiş felsefenin ta kendisi olan post yapısalcılıktan gelmesi paradoksal bir durum. Üniversiteler kendilerini yeniden tanımlama işinde kendilerine yarayabilecek en kuramsal araçları yasakladılar. Ayrıca, tüm bunlarla mücadele etmekle o kadar meşguller ki bilhassa Avrupa’da eski beşeri bilimler modeline saplanıp kalmış vaziyetteler. Amerikalıların oldukça farklı bir pozisyonu var çünkü büyük oranda yapı bozum ve post-yapısalcılığı benimsemiş durumdalar. Ve kendilerini savunuyorlar. Örneğin, Homi Bhabha Harvard’daki Beşeri Bilimler Merkezi’nin direktörü. Sömürgecilik sonrası kuramını ciddi anlamda programlarına dahil etmiş durumdalar. Utrecht’in iki yıl öncesine kadar sömürgecilik sonrası programı yoktu. Büyük Amerikan üniversiteleri radikal felsefeyi programlarına dahil etmiş durumdalar, sonuç itibariyle hümanizm eleştirisi yapıyorlar. Avrupa üniversiteleri ise şu an kendilerini yeniden şekillendirebilecek en teorik akımları dışarı atmış vaziyette. Bize gelince, klasik beşeri bilimlerin ve postmodernizmin gözden düşüşünden ve küreselleşmeden sonra ortaya çıkan yeni eleştirel disiplin biçimlerini tartıştığımız European Network for Centers of the Humanities[2]’i kurduk. Burada beşeri bilimlerin, milliyetçi eğilimlerimizle, artan yoksulluğumuzla ve yükselen yabancı düşmanlığımızla küçücük Avrupa için ne ifade ettiğine odaklanıyoruz. Hem ekonomik hem de finansal olarak yöntemsel milliyetçilik ile dünyanın geri kalanına giderek daha fazla bağımlı olma arasında sıkışıp kalmış durumdayız. Gerçekten de bir kaya ile sert bir alan arasında sıkışıp kaldık, kendimizi yeniden yaratmak için müthiş bir yaratıcılık ve cesarete ihtiyacımız var.

Hatırlatmam gerekirse ben beşeri bilimlerden yanayım. Tüm bu sorunların hepsini çözebileceğimize inanıyorum çünkü yeni kuşak var ve bilim ile teknoloji de dahil olmak üzere beşeri bilimler her şeye dahil olmuş durumda. Kültür olmadan bilim ve teknoloji yapamazsınız. Bu noktada Evelyn Fox Keller, Donna Harraway ve Stephen Jay Gould’u anabilirim… liste çok geniş. Kültür, bilimsel etkinliğe dahildir. İki kültürün birbirinden ayrı olduğu fikri ise tamamen eski-moda bir fikir. Bugün bilgi teknolojileri sanat tarihine, görselleştirme analizlerine bağlı. İki kültürün bütünleşmesi uç bir örnektir. Bu ilişkileri, siyasete yön verenlerin ortaya koyduğu biçimden kat kat fazla pozitif terimlerle yeniden tanımlamamız gerekiyor. Yeniden söylemeliyim, bu bir parça çalışma ve cesarete bakacaktır. Yöntemsel milliyetçilik beşeri bilimlerin önündeki temel sorun. Bilimle kurulan ilişki sorununu halledebiliriz fakat Avrupa’da ötekilikle kurulan ilişki büyük sorun ve politik. İster Teorinin, Kültürün ve Toplumun “çoklu-versite”[3] olarak adlandırdığı ve dünyaya açıldığı küresel üniversiteler olmak isteyelim ister Flaman kimliğinin, Flemenk kimliğinin, İngilizliğin, Fransızlığın kaleleri olmak isteyelim… bu politik bir tercih. Ve bu noktada biraz daha karamsarım çünkü toplumsal kuvvetler şu an o kadar yabancı düşmanı ki, üniversiteleri açık olmaya ve kendini dünyaya tanıtmaya karşıt bir biçimde dar görüşlü küçük merkezler olmaya zorluyor.

Utrecht küresel üniversite seçildi, yaklaşık yedi yüz Çinli öğrencimiz var. Bu doğru yönde atılmış küçük bir adım, ancak Kuzey Amerikan üniversitelerine baktığınızda dünyanın başka yerlerinden gelen kişilerin çok çok daha önceden direktörlük pozisyonunda olduklarını görürsünüz. Canberra’daki eski üniversitemin rektör yardımcısı bir Çinli. Biz gerçekten bu saygının gerisindeyiz. Bu Avrupa’yla ve özkimlikle ilgili bir sorun. Bu noktada biyometri ve nicelleştirme etrafındaki sorgulamalara bakılabilir. Süreç bir takım çabalar gerektirecek fakat düşündüğümüz kadar zor değil. Avrupa’nın mühim sorunu çok dillilik. Kuşkusuz sahip olduğumuz çok sayıda faklı dile değer vermeliyiz fakat gerçek şu ki burada ciddi anlamda birleşik niceliksel değerlendirmeyi engelleyen çokdilli bir akademik ortamda yaşıyoruz. Sanırım İngiliz dilinin sınırlarının ötesine geçip, çokdilli bir sistem dahilinde ölçülebilir veri koleksiyonu geliştirebilmemizi sağlayacak türden bir yeni sistem geliştirmeliyiz. Bunun için Avrupa Birliğimiz var. Değişen akademik dünya farklı bir pedagojik yaklaşım gerektirir. Örneğin, öğrencilerimize “gelecek dergide yayın yap yoksa iş sahibi olamayacaksın” demeliyiz. Bu profesyonelleştirici bir çalışmadır. Sorbonne’daki profesörlerim beni çok kötü eğitmişti. Eğitimin aslında nasıl olması gerektiğini anlamam yıllarımı aldı. Eğer üniversiteler vergi verenler tarafından finanse ediliyorsa, bu durumda öğrencilerimize net mesajlar vermemiz daha iyi olur: profesyonelleş ya da başka bir iş bul. Benim açımdan bu profesyonelleşme çalışması disiplinleri değil beşeri bilimleri öğretmeye başladığımız anlamına da geliyor. Bu yarı-disipliner ilerleme biraz zaman alacak çünkü disiplinlere olan bağlılık çok fazla, fakat yine de hali hazırda mantar gibi biten beşeri bilimler merkezleri ilginç uygulamalar. Leiden bir merkez açıyor, Amsterdam Üniversitesi bir merkez açıyor. Bu merkezler “beşeri bilimler nedir?” sorusunu ortaya atıyorlar. Benim gibi kendi disiplinini uzun zaman önce terketmiş biri için bu büyük bir mesele değil ancak kendi disiplinlerinde yükselmiş olanlar için oldukça sancılı bir tecrübe. Neredeyse evi terketmek gibi bir şey.

SP Zaman ve zamansallık konusu feminist tartışmalarda sıklıkla yer alıyor. Aklıma epey yakın zamandan gelen iki örnek,  Rita Felski’nin Doing Time’ı (2000) ve Elisabeth Grosz’un Time Travels’ı (2005). Felski’nin Doing Time’daki şu cümlesinden ne anladığını merak ediyorum; “kamusal alanda rol almaya henüz başlayan kadınlar için, zamanımızı bir kayıp, melankoli ve gecikmişlik olarak düşünmek biraz zaman alacaktır.” -feministler modernist yenileştirmeyi benimsemeliler mi?

RB Zaman sorunu feminist çalışmalarda iyi kurulmuş bir tartışmadır.  Kristeva’nın sevdiğim ve hâlâ alıntılamaya devam ettiğim 1980’lerdeki ilk metinlerinden “Kadınların Zamanı”nı hatırlıyorum, zamanın ikili yapısından söz ediyor. Lakin gerçekten kurucu metinlere geri dönmeliyiz –John Kelly bir örnek olabilir- feminist teorinin, eleştiri ve yaratıcılık olan ikili bakışı üzerine metinlere. Eleştiri şimdi ile ilişkilendirir (tanılama, direniş, kartografiler), yaratıcılık da gelecektir. Yaratıcılık sizi bir sonraki gideceğiniz yere götürür. Her ikisi de farklı zamansal çerçeveleri imler. Feminizmin klasik Marksizmden ayrıldığını düşünüyorum, dolayısıyla ona bağlı komünizmin tüm varyasyonlarından da, feminizm Hegelci zaman felsefesine itikat etmez. Hegelci şema tümüyle açık değişimlerle, açık kırılmalarla ve diyalektikle, tarihin hangi yöne gittiği fikrini veren oldukça lineer bir süreçtir. Hâttâ Marksist arkadaşlarım bile bugün tarihin ne yöne gittiğinden büsbütün eminler. Çoklukların [multitudes] ayaklanmalar dünyasına karışacağı yeri söyleyebiliyorlar. Üzgünüm ama ben seksenlerde Deleuze ile birlikte Spinoza’ya geri döndüm. Hardt ve Negri’nin çoklukları Deleuze düşüncesindeki tekilliklerin mutlak ölçüsü değil. Spinozacılığın bütün meselesi kimsenin tarihin ne yöne gittiğini bilmemesidir. Spinozacılıkta “ilerleyen tarih” diye bir şey yoktur. Tüm yüzeyi kateden, mikro ve makro düzeylerde çoklu akışlar ve pratikler vardır. Kapitalizm şizofrenidir, hatırlayın. Kışlık Sarayı’ndan Dünya Devriminin Cennetlerine uzanan Hegelci tarih Otobanı değil. Buna inanmıyorum. Birçok şeyin temelde bu denli yanlış olmasının nedeni bu, gerçekleşmekte olan İşgal Hareketlerine ya da çok sayıda ayaklanmaya bunca ilgi göstermekten çok, sınırsız bir çeşitliliğin, karşılıklı etkileşimin en karmaşık biçimlerinin, politik edimin ardından gelen kapsayıcı bir politik devrim teorisinin yaratılmaya çalışılması gerekiyor. Eleştirel teorinin dramı Hegelci Marksizm’in kalıntısı olmasıdır. Yakın bir Deleuzecü arkadaşım olan Eugene Holland bile göçebe yurttaşlık üzerine kitabında hâlâ gerçekleşmekte olan yavaş bir devrim dünyası varsayıyor. Umuyorum ki, bunlar hem karmaşık ve çok-katmanlı direniş biçimleridir hem de küresel çapta oluşan başkalığa yönelik yeniden değerlendirmelerdir. Neden hepsi tek bir devrim yapmalı ki? Bunlar, hepimizi, benim şu an bilmediğim bir yere geri götüren nostaljik zaman gezintisinin şamarları.

Sonra psikanaliz konusu var. Psikanaliz son derece önemli, bilhassa Lacancı müdahale, çünkü zaman dizisini potansiyel olarak çoklu katmanlara ayırıyor. On dokuzuncu yüzyılda ortaya çıkan Freud da oldukça lineer bir görüşe sahipti: geçmiş travmatiktir, travma gelecekte kendini tekrar eder, anılar üzerine çalışmaya başlanmalı ve az çok sürdürülebilir bir geleceğe varılmalı. Lacan çok önceden psikanalize süreklilikleri getirerek durumu daha da karmaşıklaştırmıştır fakat kendi gündemi vardı, yaşamının sonunda da epey muhafazâkar bir politik düşünür haline gelmişti –ben böyle görüyorum. Hâlâ geçmişin otoritesine başvuruyor fakat geçmişle kastettiği şey Freudyen olabilecek bir insan doğası değil, insanlık tarihi. Lacancı şemada sembolik sistem burada hazır durur.  Bu günümüze kadar kurumsal tarih içinde güçlenerek ruhsal yapılarımıza çökmüş vaziyette. Sembolik sistem sabit, otoriter bir geçmiştir. Bu tam da Deleuze ve Guattari’nin ortaya çıktığı andır. Anti-Ödipus psikanalizin zamansallığının eleştirisidir. Deleuze ve Guattari geçmişin otoritesiyle devam edemeyeceğinizi söylüyor, bilinçdışı bizden ileridir, itici bir kuvvettir. Arzu negatif değil, pozitiftir.

Bu tartışmada Derrida Lacan’a dipnot olarak devreye girer. Derrida Lacan’ı sınırlandırır ve oldukça aporetik[4] olan kendi metodolojisini geliştirir. Feminist teorinin terimleriyle konuşacak olursak, Judith Butler o paradigmadan ve Rita Felski’nin tartıştığı noktadan hareket eder ki bütünüyle hemfikirim, tikel değilleme üzerine bir yorumdur – Lacancı zamansallığın kronik olarak depresif bir şekilde sürdürülmesi anlamında değilleyici. Derridacı aporetik, yegâne politik eylem biçimi olarak- sizi zorunlu olarak melankoliye götürür. Bir döngüye yakalanmışlardır, Derridacılar için göstergelerin dışında başka bir şey yoktur –dolayısıyla, hem şeylerin imkânsızlığının yasını tutarlar hem de aynı esnada mümkün olabilecek arzuya tanıklık ederler. Bu geleneğe karşıt yönde etraflı yazılar yazdım çünkü gerçekten olumlayıcı siyasete karşıtlar. Spinozacı tarzda bu türden bir düşünme biçimi bulunmaz; zorunlu olarak narsizm ve paranoya tarafından oluşturulmuş kendinizden, bir içsellikten doğmayan, bilakis daima geleceğe bağlı, karmaşık, farklılaşmış ve zorunlu olarak yerel olan ilişkiler, bağlantılar ve kolektifliklerden doğan umut, tasarı adına şimdiyle sıkı bağlar kuruyorsunuzdur. Politik praksis için bir yerde olmanız gerekir. Angela McRobbie, Deleuzecü olumlayıcı politikayla Butlercı melankoliyi karşılaştırırken ilginç bir noktaya temas ediyor –ve melankoliyi tercih ediyor, fakat birçok kişinin yaptığı biçimde, belki de psikolojik olarak daha anlaşılır olduğundandır. Bu düşünüşe göre depresyon saygıdeğer bir soylu, mutluluk da görgüsüz. Spinoza çok önceden bununla ilgili bir şey söyledi; gerçekten olumlayıcı olma olasılığı üzerine, tuhaf duygu ve his hiyerarşisinin alt üst edilmesi üzerine. Dolayısıyla olumlayıcı feminist siyasetin gerekliliği konusunda Felski’yle aynı fikirdeyim, açıkça tecrübesizlik diyebileceğimiz türden olmayan, imkânlar dahilinde adeta güçlü bir inanç edimi fikrine katılıyorum. Bu geleceğe doğru cömert bir sıçrayıştır. Ve Feminizm bunu başından beri yapıyor.

SP Nomadic Theory adlı kitabında yeni vitalist feminist düşüncede amor fati yaklaşımına değiniyorsun. Bunu biraz açar mısın? Göçebe tinsellik nedir?

RB Bana göre günümüz felsefesi ve bilimi, organisizm-sonrası vitalizm. Şu anki bilimimiz yaşamla ilgileniyor. İklim değişikliğine ve neslin tükenmesi sorunlarına baktığımızda, ekolojik ve çevresel sorunlarla yüzleştiğimizde ve ekonominin maddi olmayan kısımlarını ele aldığımızda, genom bilimi gibi davrandığını görüyoruz –gerçek şu ki, ekonomimiz gerçekte alkolden hizmet endüstrisine kadar ruhsal durumlar satıyor. Tüm bu ruhsal durumlarda artış endüstrisi tamamen ileri kapitalizmdir. Vitalizm günümüzün bir krakteristiği olarak ortaya çıkmakta, Nick Rose’ın adlandırdığı şekilde yaşam siyaseti olarak ya da Melinda Cooper’ın kelimeleriyle “artık [surplus] olarak yaşam” olarak. Ciddi anlamda ne dilsel ne metaforik olan ve kesinlikle maddi bir yaşam. Vitalizm, maddi ve genetik kodlarla, ruhsal durumlarla, depresyonla ve psikofarmasötikle ilgileniyor. Feminist çalışmalardan geliyorsanız bunlarla ilişkilenmeniz meseledir. Biz daha çok toplumsal inşacılıktan geliyoruz. Yani, gerçekle -kimlik olsun doğa olsun, aile olsun- ilişki kurmadan önce, toplumsal yaşama katılmadan önce bir kuvvetle karşılaşırsınız. Bugün Simone de Beauvoir’ın kadın doğulmaz kadın olunur derken ne kadar yanıldığını düşünmek bizim için zor. Aslında, dişi doğulur. Kromozomlar üzerine yapılan tüm bilimsel çalışmalar insanın büyük ölçüde kodlanmış et yığınlarından oluştuğunu gösteriyor. Modern bilimi dinliyor muyuz ki? Kimi feministler için toplumsal inşacılığın dışında bir şeyle ilgilenmek zor. İşte burada tekrar, Deleuzcü yön bu yüzden ilginç. Laura Parisi ve Claire Colebrook gibi Deleuzecü feministler maddeye vurgu yapıyorlar. İnsanlarda, hayvanlarda, bitkilerde ve evrende canlı, cinsiyetli ve üretken olan maddeye.

Yeni bir materyalizmle, “madde-gerçekçilik” kavramıyla çalışmamız gerektiğini düşünüyorum. Aynı zamanda siyasi kültürdeki değişime de işaret eden bir kavram. Toplumsal inşacılık sorununun yanı sıra post-yapısalcılık sorunuyla da karşı karşıyayız. Büyük Amerikan okullarındaki hâkim gelenek, dilbilimsel –Lacan ve Derrida. Rat-pack solcular Deleuze ve Foucault, farklı akademik soydan geliyor. Amerikalı Foucault tek başına bir sorun, Avrupalı Foucault ve Deleuze de kendi kendine ortaya çıkmış çalışmalar dalgası üretti. Şu anda Utrecht’de dışarıya açık bir Deleuze çalışmaları yerel buluşması gerçekleştiriyoruz, üniversiteden üniversiteye yayılacak bir buluşma ve Deleuze üzerine yapılan yeni çalışmaların sunumuna olanak veriyor. Benzer şeyler Çin’de de gerçekleşiyor. Çin’de yapılan büyük bir Deleuze konferansına davet edildim. Kimse tarafından yönetilmiyor fakat dev Deleuze akademik çalışmalar dalgası, bu felsefenin çağın ruhu için gerekli olanı yakaladığını gösteriyor. Bunu haklı kılan da, toplumsal inşacılığın ve dilbilimsel dönüşün sonu anlamına gelen vitalizm ve materyalizm arasındaki paradoks. Kuşkusuz, buradaki en büyük sorun feminizmin bunun neresinde durduğu. Butler’la ters düşmeyi sevdiğim şey, Butler’ın dilbilimi uçlara götürmesi. Bu tutumun bizi götürdüğü tek yer yas ve melankoli, aporetik. Çünkü bu sadece eleştiri adına eleştiri anlamına gelir. Tek yapabileceğiniz bir alanı tüketmektir ardından da bir sonrakine gitmek: kadını, dişiyi tüketmek.  Tek yaptığınız yaratıcı alternatifler sunmadan alanı yakmaktır. Genç kuşağa önerim kadın bilimcilerle çalışmanız.

Bu tartışmaya girmenin en iyi yolu, feminizmin en büyük teknoloji manyağı Shulamith Firestone’un çalışmasından Donna Harraway, Sandra Harding ve Evelyn Fox Keller’e gitmek. Çünkü maddeye metinle yaklaşmıyorlar, maddeyle yaklaşıyorlar. Biyo-okuryazar olmalıyız. Bunu yapamazsak ne olup bittiğini ele alamayız, sonra da eleştirel feminizm anlamsızca son bulur. Toplumsal cinsiyetin anaakımlaştırılması gelişmeye devam eden bir alan fakat dönüştürücü feminist teorinin hâlâ yüzleşmesi gereken önemli metodolojik zorlukları var. İşte bu noktada Deleuzecü olmak büyük kazanç. Çünkü sözünü ettiğim tartışmaya katılmanıza yardımcı olur ve bunu yaparsak dişinin geri döndüğünü görebiliriz. Frans de Waals’un dişiler tarafından çekip çevrilen, cinsiyetin yönlendirdiği Bonobo toplulukları üzerine yazdıklarını okuduysanız –kesinlikle ilişkilenebileceğim bir topluluk. Primatalojiyle de yakından ilgilenmeliyiz. Dişi-kurtlarla koşmak istiyorum. Derin yeniden üretici güçleri hakikaten henüz hesaba katmış değiliz. Onları yeniden sorun haline getiriyoruz ve kesinlikle tüm bunlar sorun, fakat bedenlerimiz arasından geçip giden ve yeniden onlarla ilişkilenmemiz gereken olağanüstü kuvvetler de var. Çocuğunuz olsun olmasın, önemli değil. Biz geleceğin jenaratörleriyiz. Bu, Batılı olmayan feminizmde çok güçlü bir düşünce ve göçebe tinselliğin en önemli esaslarından biri. Spinoza’da eskiden beri var olan bir fikir –“bir beden ne yapabilir” – gelin görün ki, ikinci dalga feministlerce saf dışı bırakıldı. Oysa, anne olmak bir problemdi, aile olmak bir problemdi … hepsi bir intikamla geri dönecek.

[1] Rosi Braidotti, İnsan Sonrası, çev. Öznur Karakaş, Kolektif Kitap, 2014.

[2] Avrupa Beşeri Bilimler Merkezleri Ağı.

[3] “Çoklu-versite”, ilk olarak 1963’te California Üniversitesi sisteminin şansölyesi Clark Kerr (2001) tarafından belli başlı üniversitelere yüklenen ödev ve talep patlamasına atıfta bulunmak için  ortaya atılmış bir terimdir (Rosi Braidotti, İnsan Sonrası, s. 195, çev. Öznur Karakaş, Kolektif Kitap, 2014).

[4] Aporia, “çıkmaz” anlamına gelmektedir. Burada Aporetik “çıkmaza yatkın, çıkmaza dair, sonuçsuz(luk) vs.” anlamında kullanılıyor. -rd.n.

A Conversation with Rosi Braidotti | with Kathleen O'Grady

First Puplished @  http://bailiwick.lib.uiowa.edu/wstudies/Braidotti/

Reprinted from Women's Education des femmes. Spring 1996 (12, 1): 35-39. 

Utrecht, The Netherlands, August 1995

PART I

Born in Italy, raised in Australia, educated in Paris and currently living and teaching in the Netherlands, Rosi Braidotti has created from her nomadic existence a politically motivated philosophy that provides a new framework for reinventing the female subject in our post-metaphysical world. Labelled a postmodern feminist, Braidotti aims to develop a theory that can support a heterogenous model of subjectivity for the contemporary woman. She writes her texts in polyglot fashion, sometimes first in English, sometimes in French or Italian, and then re-written for translation into a variety of languages. She facetiously names her dialects Italo-Australian, Franglais, New Yorkese Parisian patois or Dutch-lish. Currently she is the chair of the Women's Program in the Humanities at the University of Utrecht. Her books include the highly praised Patterns of Dissonance (1991), as well as Women, the Environment and Sustainable Development (1994), and Nomadic Subjects (1995).

K: In the jointly authored text, Women, the Environment and Sustainable Development (1994), you call for stronger links between feminists and environmental activists. What common ground exists between the two movements and what types of coalition are you proposing?

B: Well, it is a collective book. There were four of us involved in writing it, so it is very interdisciplinary, very broad ranging. The book was commissioned by the United Nations agency, INSTRAW, which is the Institute for the Advancement and the Training of Women (which I think, since then, has been restructured, unfortunately). And we started by doing an inventory of how in Western or Northern universities the question of environmentalism was or was not being dealt with, specifically within women's studies. That was the genesis of the project: a sort of intersection between focusing on gender or women and being concerned about ecological issues.

As we worked through the report for INSTRAW though, it became a lot more interesting and broader, so we ended up then writing it as a book. But it is very important to remember the parameters within which it really started because they also set some limitations. And as we did our survey of how the question of environmentalism was or was not represented in university curricula, in women's and gender studies, then the gap between the two areas really became apparent. And of course, this gap or hiatus was already clear if you approached the issue from the activist angle, because if you had been a women's studies activist or a women's issues activist, then You already knew that women's groups and" environmentalists do not always work together. There are some obvious and well-known exceptions, but globally the kind of work that environmental agencies or activist groups do is not always gender conscious, and alternatively, gender activists do not always take into account the question of the environment, except in the area known as "eco-feminism", which we survey very carefully in this book.

So we noticed a real gap in our university curricula and consequently in the agenda they implement, both in terms of practise, or praxis, and in terms of content, that we wanted to try and fill in. We found in the work of someone like Donna Haraway, both an environmentalist and a feminist, a good attempt to bridge this distance without appealing to, what is absolutely for us, the anathema notion of some ideas of female nature or of genuine, authentic nature that we need to come back to. How to be both non-essentialist and very much a consensus of coalition making. It is a bit of a wager, a bit of a hope for the future.

K: In your essay, "Feminist Critiques of Science" from the same text, you conduct a feminist analysis of science and scientific discourse. What ethical and epistemological questions does a feminist analysis of science raise?

B: Feminists have always shared a critical edge of concern for science, in so far as the inferiority of women has been extensively theorised and has been the object of intensive scientific discourses (in the West at least, certainly since the 16th and 17th century, and massively in modernity after that). The science question is in-built into feminism, as Sandra Harding has pointed out, so that by addressing the question of female nature, by addressing the question of human nature, by deconstructing both, of course we lay open the question of, not only the power of knowledge -- who decides what in which situational contexts or in which discursive contexts -- but also, epistemological questions that have to do with the texture almost, of the scientific disciplines: what to do with objectivity; what to do with certain notions of distance or neutrality; what to do with an increasing quantification of what we call scientific knowledge; what do we do with the regular and systematic recurrence of exclusion of always the same others; and this kind of persistence of the process of othering? It is always the women, it is always the non-whites or the blacks, it is always the children, it is always the physically disabled, it is always the physical environment.

There is a recurrence, a repetition of certain themes of exclusion. The need for such exclusions itself, is for us, an object of scientific inquiry, and yet, what we know of science, is built upon the omission of any reference to either the necessity of exclusion, or to the excluded groups. Science as a set of paradoxical intersections. But they are always building upon each other; they are two questions that simply cannot do without each other.

K: In your most renowned text, Patterns of Dissonance (1991), you are highly influenced by both Foucault and Deleuze. How is their work useful for feminist thought especially?

B: You may know that the next book I wrote is called Nomadic Subjects, where I develop much more my Deleuzian allegiance. And that seems to be, at the moment, the thinker that I am working the most with. But I think that my general position is still the one that I describe in Patterns of Dissonance, and that is that one has to be very pragmatic and relatively opportunistic about the Ywritings of" the philosophers. I have a great deal of problems marrying, so to speak, into any one philosophy, and the metaphor of divorce, of dissonance, of splitting, comes up strongly in the book. I do think there is an interesting intersection, or, if you will, a coming together of interests between feminism on the one hand and, on the other, the margin of critical thinkers who are attempting to redefine philosophy, radically, critically, in a 21st century perspective, making it relevant to today's culture, and I would definitely put all the French school into that category. There is an interesting convergence between them -- their reconstruction, deconstruction of philosophy -- and some of the things that feminists aspire to, but I do not think that the connection is given. I think it has to be constructed. It has to be built up step by step. At best, we can "use" certain philosophical ideas for feminist purposes.

I do not think that Foucault & feminism or Deleuze & feminism is the answer. And this is very important because now Deleuze is becoming extremely fashionable. I just spent a year in the States, so I can see the coming of the Deleuzian wave....It is inevitable, but you have to be very ironical about it, be a bit distant from it. I think that no one major philosopher has the answer. They have tools of analysis that we can use and they share a concern for the deconstruction of the discipline. I think that is absolutely crucial. To be willing and interested in opening up a discipline, saying this is what it is made of, this is what it excludes or silences, that is what it can do for us. As Deleuze says, the only future of a discipline like philosophy is its capacity for self-criticism, and consequently, for reinventing itself creatively.

They are certainly very radical in their epistemologies and that is useful. But it is not given; everything has to be constructed, for different reasons. Foucault is androcentric and I think Deleuze if fundamentally a romantic when it comes to sexual difference, a high-tech romantic. I am sure that this will have disastrous consequences when he is applied in a cyber- punk mode: new internet cowboys who are riding the wave of the next technological revolution. Why bring gender out of the picture? In the name of "poli-sexuality" and multiplicities. That is going to be a very big problem....Beware of any complete and unconditional alliance with any philosophy.

PART II

K: You comment that "feminism is THE discourse of modernity". Is this observation generated in the understanding that the so- called "death of man" is not the beginning of a crisis but an opening that allows for dialogue on sexual difference?

B: I always sound very categorical when it comes to feminism. I may quote a long text I have co-written with Judith Butler in the last issue of differences about this where she asks me a question: do you give feminism a higher explanatory value than any other critical philosophy? After a long, elaborate answer I basically say, yes I do, I do have a tendency to. I do believe very much, obviously, in the priority of this particular framework, which is feminist theory. I always do think that the woman-question is built into the crisis of modernity, but I also know that it is not the only one. I think the woman, the machine, the ethnic other, nature as other, are all edges of this reconstitution, reconfiguration of otherness in modernity within which we are still moving and trying to find our way. It is not as if woman is alone and I think that maybe in Patterns of Dissonance I am over-emphasizing sexual difference to the detriment of other differences. But in any case, the centrality of the feminine other and the organization of our entire modern way of thinking is something that gives feminists an edge of optimism when it comes to assessing what you can do with the crisis and how you can find a way out of it. In a sense, it is not a crisis of the female subject; she was never a subject to begin with. And it is not the crisis of the black subject; he/she was never a subject to begin with. So it is the emergence of peripheral subjectivities, and in that sense, it is a fantastic and very positive moment.

K: You have commented that the "gender theorists" of the Anglo- American tradition and the "sexual difference theorists" of the French and European traditions are involved in a potentially false polemic. In what way?

B: There are really interesting, crucial differences which have to do with the way in which sexuality is positioned in the different cultures, the construction of sexuality, in the way in which identity is then conceptualized in relation to sexuality. Of course, language has a lot to do with it. The same with the famous sex and gender distinction. You may say that it is like the ideals of the French revolution. It has conquered the world, but its universal applicability is questionable: it is a distinction that makes very little sense in non-English, non- Anglo-Saxon languages and translates very badly in a great deal of romance languages. So people in other feminist, political cultures have a lot of difficulties making due with that. The way in which sexual difference in French theory was then marketed back into English, especially in the U.S., led to a tremendous amount of incompetency: Is this nature? Is this culture? Does Irigaray by sexual difference mean something innate and given? Is it essentialistic? Is it not? I mean the whole essentialism thing was really due to harried, hasty mistranslations, and we should have instead looked very carefully at the real conceptual differences that there are at stake in people working out of the French tradition and the people working out of the more Anglo-Saxon tradition. It has been hastily put.

There are some interesting questions there. For instance, how do you conceptualize sexed identity in a French context or in an Italian context as opposed to an Anglo-American context let alone in a post-colonial or "black" perspective? But it has not been dealt with. Now, after fifteen years of useless debate on essentialism we are finally coming to some interesting discussion on where to position the self vis a vis the political. Where is the edge of the political? How does fantasy life intersect with the political? But these are questions for the nineties, and for years we wasted time in false polemic. I am sick of that polemic and I would like some real confrontations with the real differences, and there are many.

K: At the conclusion of Nomadic Subjects (1995), your most recent book, you advocate a transnational and transdisciplinary methodology that, in the spirit of Irigaray, invokes "mimetic repetition" as a strategy to manipulate the philosophical canon. What is the primary agenda for a feminist post-structuralism that is framed by a nomadic subjectivity?

B: I think it is definitely a political agenda. It is definitely how to put the politics of female subjectivity, which has always been the focus of a particular sexual difference school, how to conjugate that with broader concern for a redefinition of what we would call "the human" at a time when it is being so dramatically restructured because of the global economy, the technological revolution, and the obvious emergence of multiculturalism and the social and theoretical cultural reality. So it is that kind of dialogue that I see as crucial.

In my reading, post-structuralism was always avidly political. It was never the bad poetry that its critics accused it of being. So I see a lot of potential for an emphasis on subjectivity broadening out to concern, what Donna Haraway calls the "semiotic material agency". Your constant interaction with what used to be called nature, what used to be called culture, through the mediating factor which is this universal technology that we are moving in and consequently drawing into the environmental issues, drawing on the political question of new technologies, drawing on the kind of spirituality and issues of spirituality that are so important if we are going to make sense of this real cultural upheaval we are going through. And keeping in mind, basically and almost naively, the importance to still reassert the difference that women can make. This, for me, is the central issue: to go on reasserting a sexual difference as a positive factor of dissymmetry between men and women. We have got something else to offer and that may not sound very post- structuralist, but I could care less because it is ultimately that political passion that is going to carry through.

K: And finally, Iris Murdoch once wrote that it is "always significant to ask of any philosopher, what he is afraid of." So I ask you, what is your greatest fear?

B: My greatest fear is to become petrified: to become a tree, to put out roots and not be able to move. I have a fear of immobility, of being stuck in one spatio-temporal dimension. It is a variation of a fear of death, a kind of death, of turning to stone and not being able to move again.

K: That is appropriate for someone who has written a book entitled, "Nomadic" Subjects.

B: Yes, I suppose I wrote the book because I was trying to both express and rationalize my own need to continually move....A lovely form of "being lightly".

PART III

K: You are currently teaching for the Women's Program in the Humanities at the University of Utrecht. Is this a popular program? Well funded? Accepted by the University at large? Generally successful?

B: I chair the program. The Netherlands University system has very ample support from above, from the government. To develop women's studies was a state policy that was started back in the 70s and they created a total of thirteen chairs, Professorships, in the country. Utrecht got two, one in the humanities, one in the social sciences. Amsterdam got three or four and other cities got one each. So they really had a policy of implementing women and gender studies from above. This was the effect of the Dutch sixties, if you wish. It had a really enormous impact upon people's way of thinking. I should also add that they also implemented chairs in gay and lesbian studies, in ethnic studies, and in environmental studies at exactly the same time. They really redesigned the face of the curriculum in the university.

It was not all smooth or without opposition or [without] traditional disciplines thinking that these were unwelcome additions, that they were not scientific enough -- you can just imagine the sort of argument. But fifteen years down the line we have fully developed programs going from undergraduate through to PhD courses. We have very developed European programs, international programs, through the ERASMUS network and the SOCRATES network. We have just successfully completed an application to create a national graduate school for women's studies, which is a federation of every program in the Netherlands. After a two year procedure, this was finally recognized by the Royal Commission, which is a very intricate, difficult procedure in the Netherlands. But we got their stamp of approval, so we are an official graduate school in women's studies, handing out feminist PhDs. [This was] born in careful negotiations with the disciplines so that we don't give the impression that we are creating the famous academic ghetto. This is the business of getting a very first class education, except for 1/3 of their curriculum has to be on gender issues and we take care of that.

It has been very well funded and been particularly active, very pragmatic; the Dutch are very down to earth. It is reputed as one of the strongest programs, certainly in Europe. I work on several commissions on the European level and the Netherlands, together with the Scandinavians, have the largest expenditure for women's and gender studies.

K: You did much of your Doctoral work in Paris. What do you think of the recent threat to close the Centre de recherches en etudes féminines organized by Hèléne Cixous? Is this a general trend to be anticipated throughout Europe?

B: I signed the petition to support the centre, though I've had my problems with her in the course of time. I think this is part of a general trend in France not to develop women's studies very much. Of course, The University of Paris VIII at Saint-Denis, where Cixous teaches, is now a rather marginal University in the French educational system. But it is a symptomatic event of how the Parisian scene has developed. We work extensively in our European network with Toulouse. And Toulouse, for instance, does not have the same problems that they are having in Paris at all. Toulouse has grown; they have a couple of new positions for women's studies and the number of students are up. They are functioning very well at the European level and they are very present on the scene, which is much more than I can say for Paris.

There has been a strange non-development there and I do not know how to analyze it. In the University of Paris VII where a great deal of the leading figures of women's studies were located...everything came to an end when they retired because they had not secured their positions for women's studies. They could not, because they were integrated Professorships, so they simply got replaced by non-feminist scholars. So Paris VII got practically wiped out and I thought it was dramatic that they would also attack Paris VIII where Cixous was. Although I've had my disagreements with her, I've certainly written in support [of the centre].

It is quite disconcerting, the extent to which that particular generation in France did not manage to ensure a follow up. Whether it be Foucault or Deleuze (but that is a choice of his not to have a school), the only one who has really created a school, of course, is Derrida, who made sure that his disciples got into jobs and perpetrated his work, etc. All the others just let it go. It must be a very sort-of peculiar French trait of not passing the torch on or not caring whether or not it goes on. Certainly French history and philosophy shows that every radical generation is followed by two or three very dull and boring reactionary ones, and another radical one comes up and then it is followed by two or three reactionary ones. It seems to be a see-saw of radicalism.

K: What are your thoughts on the growth of women's studies courses across Western Europe and North America particularly? Is this institutionalization the beginning or the conclusion of a generation of feminism?

B: You must be very careful with that. All the comparative work we have done at the European level shows that you have to analyze case by case. One example is the United States. After being there for a year, I would say that they are not growing at all. On the contrary, things are going pretty badly when it comes to any radical epistemologies. I would say that the women's studies courses there are not acting as a motor of any major curriculum change.

Throughout Europe we take a very different form. The Northern Europeans -- Holland, Germany, Denmark and Scandinavia -- have really moved on and used the women's studies courses and departments as windows into the university and aim at deeper transformations of the curriculum. The old idea that if we could actually have gender introduced into every discipline, then we wouldn't need to be here, I think is absolutely true. In countries like Spain and Greece, and Italy too, it is developing very fast, partly because it is new and partly because there has been a tremendous amount of research done on women outside the university. All of a sudden the university is noticing. For the first time in twenty years they are finally taking notice of all this work which has already been done in women's centres outside the institutions. And so they are in the process of bringing in this wonderful stuff which has been happening on the side.

You have to be very careful [with this question]. Women's studies means very different things to different areas. It is also called different things in different countries, from feminist studies, which is what the Danish and the Scandinavians use, to gender studies, which has really had much success, and the more traditional women's studies. To be adequate you would have to be very space and time specific [when asking this question].

I should hope through the European network that we are running that there is a new impetus coming throughout Europe. If I could have it my way it would be the beginning of a process of change of what universities provide for both men and women.

The generational issue is extremely important, of course -- and again it varies greatly in different countries. Over all, however, I think that institutional women's studies curricula are living memories and data-banks which aim at transmitting a political and intellectual radicalism which is rare and, to my mind, precious, in the 90s. The field of education joins together different generations of women and carries on a project of transformation not only of knowledge, but also of life experiences.